نشست (settlement) به معنای فرورفتگی یا جابجایی تدریجی سازه به سمت پایین است که به دلیل فشرده شدن خاک زیر پی یا تغییر شرایط زمین رخ می‌دهد. این پدیده یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب به ساختمان‌ها و سازه‌های عمرانی محسوب می‌شود و اگر به موقع شناسایی و کنترل نشود، میتواند منجر به ترک خوردگی دیوارها، کج شدن ساختمان یا حتی تخریب شود.
وقتی زمین زیر ساختمان تحمل وزن سازه را نداشته باشد یا آب‌های زیرزمینی باعث فرسایش خاک شوند نشست ساختمان رخ می‌دهد. همچنین نشست میتواند به دلیل ضعف در بستر خاک، طراحی نادرست فونداسیون یا اجرای غیراصولی سازه اتفاق افتد.
آیا همه ساختمان‌ها پس از اتمام ساخت نشست دارند؟
بله تقریبا می‌توان گفت همه ساختمان‌ها پس از اتمام ساخت، مقدار کمی نشست طبیعی دارند که به آن نشست یکنواخت (uniform settlement) یا نشست اولیه (initial settlement) گفته می‌شود. این نوع نشست معمولا در چند ماه یا یکی دو سال اول پس از ساخت اتفاق می‌افتد و اگر یکنواخت، کنترل شده و در محدوده مجاز باشد خطری برای سازه ندارد.
چه زمانی نشست ساختمان خطرناک است؟
نشست زمانی مشکل ساز می‌شود که یکی از این شرایط رخ دهد:
- نشست ناهمگون (differential settlement): یعنی بخش‌هایی از ساختمان بیشتر از بخش‌های دیگر نشست می‌کنند. این حالت باعث ترک‌های جدی، کج شدن، یا نشست موضعی می‌شود.
- نشست بیش از حد: اگر مقدار نشست از حد مجاز (مثلا چند سانتی متر بسته به نوع سازه) فراتر رود، نشانه‌ی ضعف در طراحی، اجرا یا شرایط زمین است.
در این وضعیت با ترک‌های سازه‌ای، تغییر شکل دیوارها، درب‌هایی که درست بسته نمی‌شوند و در موارد شدید حتی ریزش ساختمان روبرو می‌شویم.
حد مجاز نشست ساختمان چقدر است؟
براساس استانداردهای بین المللی و آیین‌نامه‌های ملی ساختمان (مبحث هفتم مقررات ملی ایران)، حد مجاز نشست کل معمولا بین 2,5 تا 5 سانتی متر است. البته این مقدار بسته به نوع سازه، نوع خاک و ارتفاع ساختمان متفاوت است.
اما همانطور که گفته شد اگر نشست به صورت نامتقارن و غیریکنواخت باشد، تنش‌های بزرگی در اجزای سازه ایجاد می‌شود که خطرناک‌تر از خود نشست کلی است.
نشست در ساختمانهای فرسوده تا حدی طبیعی است اما چرا ساختمان نوساز دچار نشست می‌شود؟
علت نشست ساختمان نوساز
علت اصلی نشست ساختمان نوساز خطا در طراحی یا اجرا است و نه گذر زمان. از جمله عوامل مهم در نشست ساختمان نوساز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. طراحی ضعیف فونداسیون
- عدم توجه به نوع و ویژگی‌های خاک (مطالعه ناقص ژئوتکنیک): اگر در طراحی فونداسیون، ظرفیت باربری خاک، عمق لایه‌های نرم یا رطوبت‌پذیر بودن خاک نادیده گرفته شود، خاک زیر پی ممکن است توان تحمل بار را نداشته باشد و دچار تراکم یا لغزش شود.
- انتخاب نامناسب نوع فونداسیون: استفاده از پی سطحی در زمینی که نیاز به شمع‌کوبی یا پی عمیق دارد، باعث نشست سریع و غیرقابل جبران می‌شود.
- عدم طراحی مناسب برای بارگذاری نامتقارن: در برخی ساختمان‌ها، به دلیل طراحی نامتقارن یا وجود کاربری خاص (مثلا آسانسور یا استخر در یک گوشه)، بار به صورت نابرابر وارد می‌شود. اگر این موضوع در طراحی پی لحاظ نشده باشد، نشست ناهمگون (differential settlement) رخ می‌دهد.
- ابعاد ناکافی پی یا میلگردگذاری نامناسب: اگر ضخامت پی، عمق آن یا میزان آرماتور کافی نباشد، پی تحت بار ساختمان خم می‌شود و خاک زیر آن فشرده می‌گردد.
- عدم پیش بینی زهکشی مناسب: نبود سیستم زهکشی باعث افزایش رطوب زیر پی، نرم شدن خاک و در نتیجه نشست می‌شود.
2. نشت آب یا فاضلاب
نشت آب یا فاضلاب در اطراف یا زیر ساختمان نوساز می‌توان عامل بسیار مهم و پنهانی در ایجاد نشست ساختمان باشد.
- شستشوی ذرات خاک (فرسایش داخلی): نشت آب یا فاضلاب باعث جابجایی ذرات ریز خاک به مرور زمان می‌شود. این پدیده منجر به ایجاد حفره در خاک و کاهش ظرفیت باربری آن می‌گردد.
- تغییر در رطوبت خاک‌های رسی: در خاک‌های رسی، افزایش یا کاهش رطوبت باعث تورم یا جمع شدگی خاک می‌شود که میتواند پی را جابجا کند.
- ایجاد فضاهای خالی و کاهش تراکم خاک: به مرور زمان، نشت آب زیرزمینی باعث تخلیه و جابجایی خاک متراکم شده می‌شود و پی دیگر تکیه گاه مناسبی ندارد.
- نقش فاضلاب (اسیدی و خورنده بودن): در موارد نشت فاضلاب میتواند به تخریب بتن یا میلگردهای پی نیز منجر شود، به ویژه اگر خاصیت اسیدی یا خورنده داشته باشد.
3. عدم بهسازی خاک زیر پی
بهسازی خاک به مجموعه‌ای از روش‌های فنی برای بهبود ویژگی‌های مهندسی خاک مانند ظرفیت باربری، تراکم پذیری، نفوذپذیری پایداری می‌گویند. اگر بهسازی خاک زیر پی صورت نگیرد ما با عواقب زیر روبرو خواهیم شد:
- نشست ناهمگون: خاک سست به شکل ناموزون زیر بخش‌هایی از ساختمان فشرده می‌شود، در نتیجه بخش‌هایی از ساختمان بیشتر از سایر قسمت‌ها نشست می‌کنند. این نوع نشست باعث ترک‌های جدی در دیوار، کف و سقف می‌شود.
- افزایش نشست کلی سازه: در خاک‌های بسیار نرم، کل ساختمان ممکن است بیش از حد مجاز فرورفته و خطر تخریب پی یا دفن شدن سرویس‌های زیرزمینی مانند لوله‌ها و کابل‌ها ایجاد شود.
- کاهش پایداری سازه: فونداسیون‌ها طراحی شده‌اند تا بار را روی خاکی با مقاومت مشخص توزیع کنند. اگر خاک به درستی بهسازی نشده باشد، ممکن است ساختمان در برابر بارهای جانبی مانند زلزله یا نشست‌های پی در پی مقاومت نداشته باشد.
علائم نشست ساختمان
از مهم‌ترین نشانه‌های نشست ساختمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. ترک‌های دیوار و سقف
- ترک‌های مورب یا پلکانی در دیوارهای داخلی یا خارجی، به ویژه در اطراف درها و پنجرهها.
- ترک در محل اتصال دیوار و سقف یا دیوار و کف.
- ترک در گچ یا سرامیک‌های کف که به مرور عمیق‌تر می‌شود.
2. کج شدن یا جابجایی در و پنجرهها
- باز و بسته نشدن روان درها و پنجرهها
- گیر کردن یا لق زدن آن‌ها
- فاصله افتادن بین قاب پنجره و دیوار
3. شیب دار شدن کف‌ها
- احساس ناهمواری هنگام راه رفتن
- غلتیدن اشیا روی کف به یک سمت خاص
- مشاهده شیب واضح در کفپوش یا سرامیک‌ها
4. جدا شدن یا ترک خوردن نمای ساختمان
- ترک در سنگ نما یا آجرکاری خارجی
- افتادن یا شل شدن نما
- ترک در ناحیه بین طبقات یا ستون‌ها
5. فرورفتگی یا نشست محوطه اطراف ساختمان
- نشست زمین یا حیاط کنار ساختمان
- جدا شدن کف سازی‌های محوطه از بدنه ساختمان
6. نشت یا ترک در تاسیسات
- نشت آب از لوله‌های دفنی یا ترک خوردن لوله‌ها
- ایجاد بوی نم یا رطوبت در زیرمین یا سرویس‌ها
- شکست یا خمیدگی در لوله‌های فاضلاب و تخلیه ناقص
در نشست ساختمان چه کسی مقصر اصلی است؟
در بروز نشست ساختمان سه گروه اصلی که بیشترین مسئولیت و تقصیر را می‌توان متوجه آن‌ها دانست عبارتند از:
1. مهندس طراح سازه و ژئوتکنیک
مهندس طراح سازه و ژئوتکنیک وظیفه دارد مطالعات خاک را به صورت دقیق و کامل انجام دهد. نادیده گرفتن نتایج آزمایش خاک یا انجام ناقص مطالعات میتواند مشکلاتی را در سازه به وجود آورد که در نهایت منجر به نشست ساختمان شود.
2. پیمانکار و مجری پروژه
پیمانکار و مجری پروژه وظیفه اجرای دقیق فونداسیون طبق نقشه‌ها و مشخصات فنی را دارد. عدم رعایت نکات مطرح شده در نقشه و بتن ریزی غیراصولی میتواند منجر به نشست خاک شود.
3. ناظر و دستگاه نظارت
ناظر وظیفه دارد بر تطابق اجرا با نقشه‌ها نظارت کند و در صورت تخلف گزارش دهد. بی‌توجهی به تخلف‌های اجرایی میتواند به مشکلاتی در آینده شود.
اصلاح نشست ساختمان چگونه انجام می‌شود؟
روش‌های مختلفی برای اصلاح نشست ساختمان وجود دارد از جمله:
- تزریق دوغاب (گروت): پر کردن حفره‌ه‌ها و فضاهای خالی با مواد مقاوم و چسبنده برای افزایش مقاومت خاک
- اجرای ریزشمع‌ها یا میکروپایل: در این روش شمع‌های کوچک قطر (معمولا 15 تا 30 سانتی متر) در زیر پی نصب می‌شود تا بار سازه به لایه‌های مقاوم‌تر زمین منتقل شود.
- بالا کشیدن ساختمان: در این روش بخش‌هایی از پی یا سازه با ایجاد پایه‌های جدید یا مقاوم سازی فونداسیون موجود، مجددا باربری می‌شوند.
- پایدارسازی خاک با تزریق سیمان یا مواد شیمیایی: در این روش برای بهبود خصوصیات مکانیکی خاک سست به کار می‌رود.
سوالات متداول
آیا نشست ساختمان نوساز طبیعی است؟
مقدار کمی نشست در ساختمانهای نوساز به دلیل بار اولیه سازه طبیعی است اما اگر این نشست نامتقارن یا سریع باشد، طبیعی نیست و باید بلافاصله بررسی شود.
از کجا بفهمم که ساختمان دچار نشست شده است؟
علائم رایج نشست شامل ترکها قطری روی دیوار، گیر کردن درها یا پنجرهها، شکاف بین دیوار و سقف یا کف، و نشست کف ساختمان است. بررسی دقیق این علائم میتواند مشخص کند که نشست اتفاق افتاده یا خیر.
اگر نشست باعث ترک در دیوار خانه شود چه کسی مسئول است؟
تشخیص مسئولیت بستگی به گزارش کارشناسی دارد. ممکن است طراح، پیمانکار یا حتی مالک در وقوع نشست مقصر باشند. برای طرح دعوی نظر کارشناس رسمی دادگستری الزامی است.
